ACHEH
MENJADI PUSAT PENGAJIAN ISLAM YANG TERPENTING DI NUSANTARA PADA ABAD KE 16
HINGGA ABAD KE 17.
PERKEMBANGAN
INSTITUSI PENDIDIKANNYA.
Latar belakang sistem
pendidikan pada zaman pemerintahan kerajaan Islam di Acheh bermula apabila
Acheh telah mengambil alih peranan Melaka sebagai pusat politik selepas
kejatuhan kerajaan Melaka pada tahun 1511 M. Acheh juga memainkan peranan
sebagai pusat pengajian agama Islam yang terulung di Nusantara. Pada abad ke 17
M dan ke 18 M, kerajaan Acheh telah mencapai kegemilangannya berikutan
penubuhan kerajaan Perlak dan Pasai.
Matlamat pendidikan di Acheh
dijayakan dengan institusi-institusi pendidikan ditubuhkan di Acheh bagi
memudahkan rakyat mempelajari dan mendalami ilmu pengetahuan. Kerajaan Acheh
sangat menitikberatkan ilmu pengetahuan dan telah menubuhkan pelbagai institusi
pendidikan terutamanya institusi pendidikan Islam.
Institusi pendidikan Islam di
Acheh merupakan institusi yang tersusun dan terancang. Terdapat beberapa
institusi telah ditubuhkan. antaranya ialah Meunasah dan madrasah yang
merupakan institusi pendidikan permulaan yang biasanya didirikan di setiap
kampung.
Masjid berfungsi sebagai pusat
pendidikan dan juga pusat kegiatan umat Islam. Masjid juga merupakan pusat
pendidikan yang bersangkutan dengan pendidikan tingkat menengah pertama.
Beberapa masjid dinaik taraf menjadi pusat pendidikan tinggi seperti Masjid
Baiturahman. Untuk melanjutkan pelajaran agama yang lebih tinggi, pelajar akan
belajar di rangkang atau disebut juga pondok, pesantren atau madrasah.
Terdapat dayah yang berpusat di
masjid bersama rangkang tetapi kebanyakan dayah berdiri sendiri di luar
lingkungan masjid dengan menyediakan sebuah balai utama, iaitu yang digunakan
sebagai tempat belajar sembahyang. Antara dayah yang terkenal ialah Dayah Cot
Kala dan Dayah Teungku Chik.
Balai Setia Ulama dan Balai
Jamaah Himpunan Ulama. Sultan Iskandar Muda Mahkota Alam telah menubuhkan
Lembaga Pelaksana Pendidikan yang terdiri daripada Balai Setia Hukama, Balai
Setia Ulama dan Balai Jamaah Himpunan Ulama. Balai Setia Hukama merupakan
tempat para ulama dan ahli fikir untuk membahaskan perkara-perkara yang
menyentuh tentang pendidikan. Balai Setia Ulama merupakan tempat menguruskan
masalah-masalah yang berkaitan dengan pendidikan. Balai Jamaah Himpunan Ulama
merupakan kelab perbincangan bagi para sarjana dan ulama bertukar-tukar
pandangan, mengadakan seminar, membahaskan masalah pendidikan dan sebagai
tempat pengembangan ilmu pengetahuan.
Masjid Baiturahman dinaik taraf
menjadi Jamiah atau Universiti Baiturahman. Sultan Iskandar Muda Mahkota Alam
sendiri telah mendirikan Masjid Baiturahman yang digunakan semata-mata untuk
dijadikan tempat menuntut ilmu. Pendidikan di Acheh terbahagi kepada lima
peringkat iaitu pendidikan dasar atau madrasah, pendidikan menengah atau
rangkang. Terdapat beberapa tahap rangkang yang bergantung pada tahap ilmu yang
dimiliki oleh guru yang mengajar. Pendidikan tinggi di Ballee, beberapa
kumpulan Rangkang Ballee melahirkan dayah. Pendidikan yang dijalankan juga di
masjid seperti Masjid Baiturahman, Baiturahim dan Bait Mushadah.
Kurikulum pendidikan terbahagi
kepada peringkat rendah atau madrasah, peringkat menengah rendah atau rangkang,
peringkat menengah atas, atau dayah dan peringkat Jamiah Baiturahman. Pada
peringkat rendah, kanak-kanak menerima pendidikan asas agama. Pelajar diajar
menulis Arab dan membaca al-Quran serta belajar perkara-perkara asas dalam
Islam. Selain itu, pelajar turut mempelajari ilmu fardu ain seperti Rukun Iman,
Rukun Islam, fiqah, ibadat dan akhlak serta cara beribadat seperti sembahyang
dan puasa. Para pelajar juga dilatih bernasyid iaitu yang berhubung dengan
agama yang dinamakan dike (zikir) atau seulaweut (selawat) pada setiap malam
Jumaat. Anak-anak yang khatam al-Quran diajar beberapa kitab agama yang ditulis
dalam bahasa Jawa dan Acheh seperti Kitab Perukunan dan Risalah Masailal
al-Muhtadin. Sejarah Islam juga diajar dengan cara bercerita.
Seterusnya, pada peringkat
menengah rendah atau rangkang, pelajar diajar bahasa Arab, fiqah, tauhid,
tasawuf, ilmu tajwid dan tafsir al-Quran dan Ilmu umum seperti Geografi,
Sejarah dan Matematik. Pelajar menggunakan buku-buku yang ditulis dalam bahasa
Melayu, selain daripada buku-buku bahasa Arab.
Berikutnya ialah peringkat
menengah atas atau dayah yang diajar dalam bahasa Arab dengan menggunakan
kitab-kitab dari Arab. Mata pelajaran yang diajar ialah Bahasa Arab, Fiqh,
Jenayat (hukum pidana), Fiqh Munakahat (hukum perkahwinan), Fiqh Duali (hukum
tatanegara), Sejarah Islam, sejarah Negara-negara, Ilmu Mantik, Tauhid atau
Filsafat, Tasawuf, Akhlak, Ilmu Falak, Tafsir, Hadis dan sebagainya turut
diajar.
Akhir sekali ialah peringkat
Jamiah Baiturahman yang terdapat 17 dar (fakulti) seperti Fakulti Ilmu Tafsir
dan Hadis, Fakulti Ilmu Kedoktoran, Fakulti Ilmu Kimia, Fakulti Pertanian,
Fakulti Peperangan dan yang lain-lain. Ilmu-ilmu yang berkembang pesat sekali
ialah ilmu-ilmu Usuluddin, Fiqah dan tasawuf.
Tenaga pengajar pula terdiri
daripada guru-guru yang terdiri daripada ulama tempatan dan ulama dari luar
Acheh. Banyak ulama muncul pada zaman ini. Antaranya Hamzah Fansuri, Bukhari
al-Jauhari dan Abdul Rauf Sengkel. Ulama-ulama banyak menghasilkan karya mereka
dalam bahasa Melayu dan bahasa Arab juga. Banyak ulama luar dari negeri Arab,
Parsi, India, Turki dan Gujerat datang ke Acheh. Mereka menjadi penasihat
kepada kerajaan dan guru-guru di institusi pengajian dan di masjid-masjid.
Contohnya Syeikh Abu al-Khayr Ibn Hajar dan Muhammad Yamani dari Makkah, Syeikh
Muhammad Jayani dan Ibn Muhammad Hamid dari Gujerat.
Bahan rujukan atau teks yang
digunakan ialah kitab al-Quran, Kitab Perukunan, risalah Masail al-Muhtadin,
kitab-kitab terjemahan dari bahasa Arab ke dalam bahasa Melayu, buku-buku
rujukan yang dikarang dalam bahasa Melayu dan bahasa Arab, kitab-kitab karya
Hamzah Fansuri seperti Asyarabul Asyikin, Asyrabul Arifin dan kitab-kitab karya
Sheikh Nuruddin al-Raniri seperti Bustanus Salatin dan As-Siratul Mustaqim
turut menjadi bahan rujukan.
Kesimpulannya, kerajaan Acheh
telah mencapai zaman kegemilangan dalam sistem pendidikan dan telah berkembang
maju sama ada dari peringkat rendah, menengah dan tinggi. Kegemilangan
pendidikan telah membolehkan Acheh telah dikenali di seluruh alam Melayu dengan
gelaran Serambi Makkah.
No comments:
Post a Comment